Biskupstwo Polowe Wojsk Polskich w II Rzeczypospolitej
Wraz z odrodzeniem po 123 latach zaborów polskiej państwowości, a wraz z nią wojska narodowego, nastąpiło jednoczesne organizowanie polskiego duszpasterstwa wojskowego. W dniu 9 listopada 1918 r. ówczesny kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych pułkownik Jan Wroczyński, w uzgodnieniu z arcybiskupem warszawskim Aleksandrem Kakowskim, powołał do życia Konsystorz Polowy. W nowej organizacji Ministerstwa Spraw Wojskowych, zatwierdzonej 10 grudnia 1918 r., Konsystorz ten jako sekcja został przyporządkowany do Departamentu Mobilizacyjno - Organizacyjnego.
Równocześnie w wyniku porozumienia z dnia 4 listopada 1918 r. ówczesnego ministra wojny z wizytatorem apostolskim ks. Achillesem Rattim oraz arcybiskupem warszawskim i ordynariuszem sandomierskim ks. biskupem Marianem Józefem Ryxem, stanowisko Naczelnego Kapelana Wojsk Polskich powierzono byłemu dziekanowi I Polskiego Korpusu na Wschodzie, kapłanowi diecezji sandomierskiej ks. Janowi Pajkertowi. Zapoczątkował on pracę nad stworzeniem służby katolickiego duszpasterstwa w wojsku polskim m.in. zabiegając u biskupów o wyznaczenie kapłanów do służby wojskowej i zaopatrzenie ich w niezbędne przybory kościelne. Należy jednak wspomnieć, iż na mocy zarządzenia Naczelnego Wodza, aż do momentu utworzenia biskupstwa polowego wszelkie nominacje osób duchownych w Armii Polskiej uważane być miały za tymczasowe.
W tym samym okresie władze wojskowe toczyły starania o powołanie biskupstwa polowego, co znajdowało przychylny oddźwięk w Episkopacie Polski. Pertraktacje w tej sprawie prowadzili wspomniani już: wizytator apostolski w Polsce mons. Ratti i kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych płk. Wroczyński oraz Naczelnik Państwa Józef Piłsudski i premier Ignacy Paderewski. W dniu 5 lutego 1919 r. Wizytator Apostolski doniósł o utworzeniu przez Stolicę Apostolską Biskupstwa Polowego. Pierwszym biskupem polowym mianowany został tego samego dnia przez papieża Benedykta XV dotychczasowy biskup pomocniczy warszawski - dr Stanisław Gall. Nominację otrzymał 8 lutego tegoż roku od Naczelnika Państwa i następnego dnia objął swój urząd.
Zastępcą biskupa polowego był wikariusz generalny, którego jurysdykcję kanoniczną określał Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. w kanonach 366-371. W lutym 1919 r. biskup Gall mianował na to stanowisko wcześniejszego naczelnego kapelana wojsk polskich ks. Jana Pajkerta. W roku 1921 etat wikariusza generalnego został zniesiony.
Trwający okres wojny wymagał od Biskupa Polowego dużych wysiłków nad zorganizowaniem dostatecznej liczby kapelanów, których domagały się formacje walczące na różnych frontach; nad wyposażeniem kapelanów w kaplice polowe; zaopatrzeniem w sprzęt liturgiczny kościołów oraz kaplic garnizonowych i szpitalnych; a także nad skoordynowaniem i zharmonizowaniem duszpasterstwa wojskowego z aparatem wojskowym [1]. Należało niemal od podstaw stworzyć regulaminy i przepisy prawa regulujące służbę kapelańską w wojsku polskim, co zaowocowało ogłoszeniem przez biskupa polowego ( po wcześniejszym zaakceptowaniu przez Episkopat Polski i uwzględnieniu uwag biskupów) w dniu 24 listopada 1919 r., Regulaminu dla Rzymskokatolickiego Duchowieństwa Wojskowego. Określił on m.in., że na stanowiska duchownych wojskowych mogą być przyjmowani księża posiadający pozwolenie oraz zaświadczenie swego ordynariusza i mający trzyletnią praktykę duszpasterską. W czasie wojny mogli być mianowani nawet nie posiadający praktyki duszpasterskiej, a także zakonnicy. Duchowni wojskowi nie mogli równocześnie zajmować stanowisk cywilnych.
Obok wspomnianych wyżej problemów początkową działalność Biskupa Polowego utrudniał też fakt, że do zawarcia konkordatu, a właściwie do zatwierdzenia statutu duszpasterstwa wojskowego w Polsce przez Stolicę Apostolską, nie posiadał on jurysdykcji zwyczajnej, lecz tylko delegowaną. W związku z tym Episkopat upoważnił go na zjeździe gnieźnieńskim (26-30 sierpnia 1919 r.) do podjęcia starań u Stolicy Apostolskiej w celu uzyskania odpowiednich praw i przywilejów dla siebie i podległych mu kapelanów wojskowych, z wyjątkiem prawa błogosławienia małżeństw. Zakres jurysdykcji Biskupa Polowego został poszerzony w grudniu 1922 r. podczas wizyty ad limina Apostolorum, gdzie biskup Gall jako ordynariusz personalny uzyskał od papieża Piusa XI (Achillesa Rattiego) wiele uprawnień – facultates quinquennales – udzielanych ordynariuszom. W świetle Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 r. uprawnienia tego rodzaju zaliczały się do przywilejów obok prawa – privilegia praeter ius ( kan. 66 par. 1). Nawet tak trudna sprawa jak jurysdykcja proboszczowska duchowieństwa wojskowego, spotkała się z życzliwością Ojca Świętego. Na specjalnej audiencji w dniu 15 grudnia 1922 r. Pius XI udzielił Biskupowi Polowemu przywileju nadawania uprawnień proboszczowskich księżom kapelanom w myśl dekretu opracowanego przez Kurię Rzymską. Dopiero od 1923 r. biskup Gall mógł mianować kapelanów-proboszczów (in campis militaribus według wspomnianego dekretu Stolicy Apostolskiej) i udzielać księżom kapelanom prawa błogosławienia małżeństw. Jednak w związku z brakiem wykładni słów in campis militaribus przy udzielaniu kapelanom uprawnień jurysdykcyjnych, prawo błogosławienia małżeństw ograniczył on do imiennych delegacji w każdym wypadku z osobna.
Ze względu na konieczność unormowania należytej obsługi duszpasterskiej w oddziałach walczących na froncie, jeszcze w 1919 r., przy Naczelnym Dowództwie utworzono Sekcję Duchowną, której szef z tytułem Generalnego Dziekana był pośrednikiem między kapelanami frontu i obszaru wojennego, a Kurią Polową. Jemu podporządkowani byli dziekani frontu, do których należało normowanie nabożeństw w jednostkach wojskowych bezpośrednio podległych dowództwu frontu i prowadzenie spraw personalnych kapelanów tychże jednostek wojskowych. Dziekani przy Dowództwie frontu podlegali Kurii Biskupiej Wojsk Polskich w drodze służbowej przez Dziekana Generalnego przy Naczelnym Dowództwie. W okresie pokoju na czele duszpasterstwa wojskowego w okręgach wojskowych podległych stale Ministrowi Spraw Wojskowych stanęli w charakterze Szefów Duszpasterstwa Okręgów Korpusu dziekani wyznaczeni przez biskupa polowego. Byli oni równocześnie bezpośrednimi wykonawcami jego zarządzeń.
W lutym 1919 r. istniejący od listopada 1918 r. Konsystorz Polowy został przekształcony w Kurię Biskupią Wojska Polskiego, a jej dotychczasowy regens otrzymał nazwę kanclerza tejże kurii. Będąc organem wykonawczym przy Biskupie Polowym, Kuria równocześnie pełniła rolę łącznika z odnośnymi departamentami i oddziałami Sztabu Generalnego w zakresie organizacji, mobilizacji, zaopatrzenia, czy ewidencji personalnej. W dniu 15 maja 1920 r., w związku z reorganizacją Ministerstwa Spraw Wojskowych, została ona podzielona na dwa Wydziały: Administracyjny - nazwany potem organizacyjno-administracyjnym i Oświatowo-Archiwalny - zwany też oświatowo-metrykalnym. W skład Wydziału Organizacyjno-Administracyjnego wchodził poza biskupem polowym jako przewodniczącym – kanclerz oraz dwóch referentów: personalny i gospodarczy. Od 1922 r. dokooptowano jeszcze trzeciego referenta do spraw greckokatolickich. Wydział Oświatowo-Archiwalny tworzyli dwaj referenci: oświatowy i metrykalny. W ramach Polowej Kurii Biskupiej powołano również do istnienia Komisję Administracyjną, przekształconą następnie na Radę Administracyjno-Gospodarczą. Podstawą jej działalności były przepisy Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 r. dotyczące dóbr kościelnych przy uwzględnieniu stosownych przepisów wojskowych. Regulamin Rady został zatwierdzony na zjeździe dziekańskim dnia 12 stycznia 1922 r.
Gdy ustały działania wojenne, trzeba było podjąć prace nad przystosowaniem się do zadań duszpasterstwa wojskowego w okresie pokoju. W ślad za demobilizacją armii musiała pójść demobilizacja duszpasterstwa wojskowego. Mimo trudności spowodowanych wymogami wojska, potrzebami diecezji i zakonów, przynależnością do różnych byłych formacji i armii, zostały sporządzone dwie listy – kapelanów zawodowych i kapelanów rezerwy. Ponadto zostały ustalone i nadane stopnie: dziekanów generalnych, dziekanów, proboszczów, starszych kapelanów i kapelanów. Stosownie do podziału obszaru kraju na dziesięć okręgów generalnych, nazwanych później okręgami korpusów, duszpasterstwo obrządku łacińskiego podzielone zostało na dziesięć dekanatów, te zaś początkowo ( do 1925 r. tj. do wejścia w życie statutu duszpasterstwa wojskowego) na rejony duszpasterskie odpowiadające terenowo zasięgowi poszczególnych dywizji. Marynarka Wojenna miała swego odrębnego dziekana i podległych mu kapelanów.
Czynności dziekanów okręgowych przedstawił i określił biskup polowy Stanisław Gall na zjeździe dziekańskim 6 lutego 1923 r. w oparciu o przepisy ówczesnego Kodeksu Prawa Kanonicznego dotyczące dziekanów i przepisy wojskowe wydane przez Ministra Spraw Wojskowych. Ustalona na wspomnianym zjeździe instrukcja dziekańska została zatwierdzona i ogłoszona jako obowiązująca od 1 września 1923 r..
Przełomowym momentem w sferze jurysdykcyjno - organizacyjnej Biskupstwa Polowego II Rzeczypospolitej było zawarcie Konkordatu pomiędzy Rzeczypospolitą Polską, a Stolicą Apostolską. Podpisano go 10 lutego 1925 r. i po burzliwej dyskusji w obu izbach parlamentu ratyfikowano przez Sejm 27 marca i przez Senat 23 kwietnia 1925 r.[2]. Realizacja postanowień Konkordatu domagała się przepisów wykonawczych. Dlatego Biskup Polowy przystąpił do opracowania projektu statutu duszpasterstwa wojskowego, który po aprobacie Konferencji Episkopatu Polski miał przedłożyć Stolicy Apostolskiej do zatwierdzenia. Statut duszpasterstwa wojskowego – Statuta curam spiritualem militum in Exercitu Polono spectantia uzgodniony między Stolicą Apostolską i Rzeczypospolitą Polską został ogłoszony 27 lutego 1926 r. i zatwierdzony na mocy specjalnej delegacji papieża przez nuncjusza apostolskiego w Polsce mons. Wawrzyńca Lauriego. Statut ogłoszony w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej słusznie można uznać za magna charta uprawnień jurysdykcyjnych duchowieństwa wojskowego w Polsce w okresie dwudziestolecia międzywojennego [3].
W ślad za postanowieniami statutu poszło formalne utworzenie przez Biskupa Polowego 75 parafii wojskowych, których wykaz ogłoszony został rozkazem Ministra Spraw Wojskowych. Każda parafia otrzymała swego patrona i na jej czele stanął kapelan z prawami proboszcza. Terytorialnie parafie wojskowe ani nie pokrywały się z parafiami cywilnymi, ani też nie odpowiadały organizacyjnie przewidzianym jednostkom wojskowym, jak pułk, dywizja itd. Myślą przewodnią przy rozgraniczaniu parafii wojskowych pod względem terytorialnym był wzgląd na rozlokowanie oddziałów wojskowych tak, aby kapelan-proboszcz mógł mieć jak najłatwiejszy dostęp do swoich parafian, a oni do niego. Artykuł 9 statutu określił wyraźnie osoby, które objęły parafie wojskowe, a mianowicie należące do oddziałów, zakładów i formacji wojskowych oraz te wszystkie, które zostały powierzone opiece duchowej kapelana wojskowego [4].
Odnośnie do opieki duszpasterskiej nad unitami statut duszpasterstwa wojskowego przewidywał radcę Biskupa Polowego w sprawach liturgicznych dla obrządku greckokatolickiego, którym był dziekan greckokatolicki przy Kurii Biskupa Polowego. Poza tym wspomniany statut stanowił, że wojskowi i ich rodziny obrządku greckokatolickiego podlegają opiece duchownej właściwego kapelana greckokatolickiego, który stoi na czele parafii greckokatolickiej utworzonej przez Biskupa Polowego. W związku z tym Biskup Polowy utworzył również pięć parafii wojskowych greckokatolickich, które otrzymały zatwierdzenie Ministerstwa Spraw Wojskowych (Warszawa, Kraków, Lwów, Łódź i Poznań). Rozkazem zaś z dnia 1 maja 1931 r. utworzył ponadto greckokatolicką parafię wojskową w Jarosławiu oraz nadał przywilej parafialny duszpasterstwom greckokatolickim w Przemyślu i Stanisławowie.
Ponieważ wykładnia uprawnień jurysdykcyjnych zawartych w statucie duszpasterstwa wojskowego co do biskupa polowego i kapelanów wojskowych nasuwała wątpliwości i stwarzała możliwości nadużyć, zwłaszcza w odniesieniu do Mszy św. poza miejscami przeznaczonymi na służbę Bożą oraz kwestii błogosławienia małżeństw, kardynał Pacelli sekretarz stanu Piusa XI uznał za stosowne przekazać nuncjuszowi apostolskiemu w Polsce w piśmie z 4 maja 1934 r. instrukcję określającą dokładnie właściwości biskupa polowego i kapelanów wojskowych. Stanowiła ona przypomnienie norm Kodeksu Prawa Kanonicznego oraz specjalnych zarządzeń wydanych w tym przedmiocie przez Stolicę Apostolską.
W pracy duszpasterskiej pierwszego Biskupa Polowego od 1926 r., tj. od przewrotu majowego narastały trudności i przeszkody, zwłaszcza ze strony wyższych władz wojskowych. Na początku 1932 r. biskup Stanisław Gall poprosił Ojca Świętego o zwolnienie go ze stanowiska biskupa polowego i dnia 29 marca 1933 r. w wieku 76 lat, po czternastu latach swego pasterzowania, przeszedł w stan spoczynku. Jego następcą na stanowisku biskupa polowego został mianowany 14 lutego 1933 r. kapłan diecezji katowickiej, ks. Józef Gawlina. W niedługim czasie, dnia 29 marca objął swój urząd, kontynuując prace swego poprzednika.
W latach 1933-1934 biskup Józef Gawlina dokonał szeregu zmian personalnych, zwalniając kapelanów, którzy wkroczyli w wiek emerytalny oraz takich, którzy nie w pełni sprawdzili się w warunkach służby wojskowej. Do służby zawodowej najchętniej przyjmował księży, którzy mieli przynajmniej trzy lata kapłaństwa oraz nie ukończyli 33. roku życia, jako najbardziej odpornych na trudy życia wojskowego. Dbał o podniesienie liczby kapelanów rezerwy armii gotowych do mobilizacji.W okresie II Rzeczypospolitej przez szeregi kapelanów wojskowych przewinęło się ponad 500 kapłanów. W chwili wybuchu II wojny światowej było w wojsku polskim 101 kapelanów zawodowych i 30 pomocniczych oraz około 200 kapelanów rezerwy.
x. kmdr por. Zbigniew Rećko
[1] „Na konferencji Episkopatu Polski odbytej 27 - 29 sierpnia 1919 roku w Gnieźnie pod przewodnictwem prymasa Edmunda Dalbora, biskup Gall poinformował zebranych o trudnościach, na jakie napotyka w swej działalności ze strony władz wojskowych, ze strony kapelanów należących uprzednio do rozmaitych wojsk oraz z powodu braku duchowieństwa. (...) Z uwagi na braki kadrowe w katolickiej służbie duszpasterskiej konferencja Episkopatu Polski podjęła uchwałę, że ordynariusze mają udzielać zezwolenia podwładnym kapłanom na podejmowanie funkcji kapelanów wojskowych, przy czym służbę w armii podjąć winno do 5 procent ogólnej liczby duchowieństwa każdej diecezji. Dla ułatwienia biskupom tego zadania Biskup Polowy miał także starać się o kandydatów na kapelanów z zakonów” (J. ODZIEMKOWSKI, B. SPYCHAŁA, Duszpasterstwo wojskowe, s. 21).
[2] „Konkordat ten w artykule VII stanowił: Wojska Rzeczypospolitej korzystać będą z wszelkich wyróżnień, jakich Stolica Apostolska udziela wojskom, zgodnie z przepisami prawa kanonicznego. W szczególności kapelani będą posiadali prawa proboszczowskie, w stosunku do wojskowych i do ich rodzin i wykonywać będą czynności swego urzędu kościelnego pod jurysdykcją Biskupa Polowego, który będzie miał prawo ich wyboru. Stolica Apostolska przyzwala, aby do duchowieństwa w tym, co dotyczy jego służby wojskowej, podlegało władzom wojskowym” (S. ŁUKOMSKI, Konkordat zawarty dnia 10 lutego 1925 roku pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzeczypospolitą Polską, Łomża 1934, s. 77-78).
[3] „Postanowienia w sprawie jurysdykcji duchowieństwa wojskowego zawarte zostały w statucie w punktach 10 - 16. Oto one: 10. Biskup Polowy wykonuje jurysdykcję w stosunku do kapelanów, wszystkich wojskowych oraz członków ich rodzin religii katolickiej wszystkich obrządków całej armii lądowej i marynarki wojennej Rzeczypospolitej; 11. Prawo udzielania chrztu posiada kapelan wojskowy jedynie tym dzieciom, których ojciec lub owdowiała matka należą do parafii wojskowej podległej jego opiece; 12. Kapelan wojskowy posiada, władzę słuchania spowiedzi świętej wszystkich wojskowych i ich rodzin oraz udzielania tymże sakramentu Eucharystii; 13. W zakresie administrowania sakramentu małżeństwa kapelan posiadający jurysdykcją proboszczowską: a) Głosi zapowiedzi małżeństw zawieranych przez wojskowych i ich rodziny (powierzonych jego opiece), b) Legalnie i ważnie błogosławi związki małżeńskie wojskowych i ich rodzin, względem których przysługują,, mu prawa, proboszczowskie, c) Udziela delegacji do legalnego i ważnego błogosławienia małżeństw na terytorium wyznaczonym mu przez Biskupa Polowego wojskowych i ich rodzin, którzy należą do jego parafii wojskowej. Uwaga: Jurysdykcja przyznana kapelanom wojskowym nie znosi jurysdykcji właściwych proboszczów co do ważności błogosławienia związków małżeńskich; 14. Kapelan wojskowy posiada władzę dokonania obrzędów pogrzebowych wojskowych i ich rodzin do jego parafii należących; 15. Funkcje religijne kapelan wojskowy spełnia w kościele wojskowym; z braku takowego będzie mógł je spełniać w innym kościele, wyznaczonym -mu przez biskupa polowego po uzyskaniu uprzednio zgody miejscowego ordynariusza. 16. Do obowiązków kapelana wojskowego pełniącego opiekę duszpasterską w parafii wojskowej, należy oświecenie religijne swoich parafian, a w szczególności szeregowych i młodocianych” (J. ODZIEMKOWSKI, B. SPYCHAŁA, Duszpasterstwo wojskowe, s. 115 - 116).
[4]„Statut zalicza do nich: 1. Wszystkich szeregowych wojska zarówno lądowego jak i morskiego, mianowicie: a) szeregowych wojska stałego z chwilą zaliczenia w stan wyżywienia, b) nadterminowych, c) podoficerów, d) rzemieślników wojskowych w zamkniętych obozach warownych oraz orkiestrantów; 2. Wszystkich oficerów wojska zarówno lądowego jak i marynarki wojennej: a) zawodowych, b) należących do rezerwy armii, ponownie do służby czynnej powołanych; 3. Duchownych wojskowych: a) zawodowych, b) rezerwowych, ponownie do służby czynnej powołanych; 4. Uczniów-wychowanków: a) szkół wojskowych, b) szkół mających za cel przygotowanie chłopców do zawodu wojskowego, c) ochrona wojskowych w zamkniętych obozach warownych, d} uczniów-orkiestrantów; 5. Wszystkich powołanych pod broń z okazji mobilizacji całego Narodu dla obrony Rzeczypospolitej; 6. Inwalidów wojennych, emerytów wojskowych, weteranów powstań, którzy znajdują się w szpitalach wojskowych; 7. Emerytów wojskowych powołanych ponownie do służby czynnej; 8. Mężczyzn i kobiety, pełniących obowiązki w szpitalach i zakładach sanitarnych i tamże zamieszkujących; 9. Jeńców wojennych, więźniów oraz internowanych podczas wojny; 10. Robotników i woźniców pociągniętych do jakichkolwiek prac wojennych podczas wojny, a znajdujących się poza swymi parafiami; 11. Urzędników wojskowych pełniących obowiązki w szpitalach wojskowych, więzieniach, szkołach i twierdzach; 12. Rodziny wojskowych służących w wojsku: a) żonę zamieszkałą ze swym mężem, b) oraz dzieci mieszkające wraz z rodzicami, przed ukończeniem 21 roku życia” (J. ODZIEMKOWSKI, B. SPYCHAŁA, Duszpasterstwo wojskowe, s. 93 - 94).