Status prawny Ordynariatu Polowego
Kościół katolicki na przestrzeni wieków starał się zapewnić duchową opiekę wszystkim osobom pełniącym służbę wojskową, a także ich rodzinom. Duszpasterstwo wojskowe przybrało z czasem formalne struktury prawne, wśród których - począwszy od breve Inocentego X Cum sit maiestatis z dnia 26 września 1645 r. - ważnym elementem pozostawał urząd specjalnego prałata wyposażonego w odpowiednie uprawnienia w stosunku do tej kategorii osób. W minionym wieku, bliższe określenie owych struktur nastąpiło z wydaniem przez Kongregację Konsystorialną w dniu 23 kwietnia 1951 r. instrukcji Solemne semper. Kongregacja potwierdziła wówczas zasadę tworzenia wikariatów polowych, z wikariuszami polowymi w charakterze ordynariuszy personalnych na czele, jako podstawowych jednostek organizacji duszpasterstwa wojskowego.
Na potrzebę organizacji duszpasterstwa wojskowego zwrócono także uwagę podczas Soboru Watykańskiego II, co znalazło swój wyraz w dekrecie Christus Dominus. Dopiero jednak konstytucja apostolska Jana Pawła II Spirituali militum curae z 1987 r. stała się milowym krokiem w omawianej materii, przynosząc wiele nie tylko praktycznych, ale i doktrynalnych naświetleń dotyczących zwłaszcza struktury duszpasterstwa wojskowego. Wówczas po raz pierwszy w dokumencie prawa powszechnego pojawiło się pojęcie „ordynariatu wojskowego” i kierującego nim „biskupa polowego”, zrównanego z biskupami diecezjalnymi. Nie ulega wątpliwości, że ordynariat polowy jest nie tylko konkretnie i dokładnie określonym działem duszpasterstwa ale przede wszystkim jest organem i instytucją Kościoła powszechnego, mającą na uwadze zarówno dobro poszczególnych kościołów partykularnych, jak i całej wspólnoty Kościoła.
Do istoty Kościoła katolickiego, czyli powszechnego, należy to, że istnieje on w Kościołach partykularnych. Są one nieodzowne, aby Kościół mógł istnieć i realizować Chrystusowy nakaz misyjny: „Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Uczcie je zachowywać wszystko, co wam przykazałem” (Mt 28, 19-20). Kościół powszechny pod względem treściowym to jedna i ta sama rzeczywistość Kościoła Chrystusowego istniejącego w wielu formach partykularnych razem wziętych. Ta wielość pod postacią Kościołów partykularnych należy do struktury Kościoła katolickiego. Kościół partykularny może być określony jako wyodrębniona wspólnota ludu Bożego, pozostająca pod przewodnictwem biskupa jako własnego pasterza, uformowana na wzór Kościoła powszechnego, wchodząca z innymi podobnymi wspólnotami w organiczny skład jednego i jedynego Kościoła katolickiego. Taką wspólnotą jest przede wszystkim diecezja [1], do której są upodobnione pod względem prawnym niektóre inne wspólnoty ludu Bożego [2].
Zgodnie z konstytucją apostolską Jana Pawła II Spirituali militum curae, promulgowaną dnia 21 kwietnia 1986 r., określającą w szeregu swych artykułów strukturę organizacyjną duszpasterstwa wojskowego jako jego podstawowa jednostka, w miejsce dotychczasowego wikariatu polowego, został wprowadzony ordynariat wojskowy (ordinariatus militaris), który można nazywać również polowym (castrensis). Jako że wspomniana konstytucja apostolska zrównała prawnie ordynariat wojskowy z diecezją, wolno zatem zaliczyć go do Kościołów partykularnych. Tym samym wyliczenie w kan. 368 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. jednostek zrównanych z diecezją i stanowiących Kościoły partykularne zostało uzupełnione.
Ordynariat Polowy Wojska Polskiego, przywrócony na mocy dekretu Kongregacji ds. Biskupów z dnia 21 stycznia 1991 r., jest więc Kościołem partykularnym, pod względem prawnym upodobnionym do diecezji. Posiada on własnego Biskupa Polowego, któremu została powierzona troska pasterska o część ludu Bożego z różnych tytułów związanego ze służbą w siłach zbrojnych Rzeczypospolitej.
Podstawę kanoniczną Ordynariatu Polowego w wymiarze prawa powszechnego tworzą przepisy Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. dotyczące diecezji oraz przepisy wspominanej już konstytucji apostolskiej Spirituali militum curae z 1986 r. Zgodnie z kan. 20 KPK trzonem są jednak ustalenia wspomnianej konstytucji. Gdyby zachodziła rozbieżność między przepisami Kodeksu a konstytucją, obowiązują przepisy tej drugiej [3].
Konstytucja Spirituali militum curae normuje struktury duszpasterstwa wojskowego w sposób ogólny i ramowy. Tymczasem, jak zaznacza we wstępie sam dokument, przepisy szczegółowe w dziedzinie organizacji duszpasterstwa wojskowego nie mogą być identyczne dla wszystkich krajów, a to z uwagi na zróżnicowane warunki i okoliczności lokalne. Toteż prawodawca poleca w zakończeniu konstytucji, aby poszczególne ordynariaty polowe przygotowały własne statuty i przedłożyły je do aprobaty Stolicy Apostolskiej.
Statut Ordynariatu Polowego w Polsce po jego opracowaniu i przyjęciu przez Konferencję Episkopatu Polski, został przesłany do Kongregacji ds. Biskupów, której podlega większość Ordynariatów Polowych. Ta zaś po zasięgnięciu opinii Sekcji Sekretariatu Stanu ds. relacji z państwami, jak również po naradzie z ks. apb. Józefem Kowalczykiem - nuncjuszem apostolskim w Polsce, przedłożyła go Papieżowi Janowi Pawłowi II na audiencji w dniu 12 stycznia 1991 r. Ojciec Święty zobowiązał Kongregację, aby zgodnie z kanonem 30 KPK swym dekretem ogłosiła wspomniany dokument. Statut Ordynariatu Polowego w Polsce został zatwierdzony przez Stolicę Apostolską na mocy Dekretu Kongregacji ds. Biskupów z dnia 21 stycznia 1991 r. i wszedł w życie dnia 28 lutego 1991 r., czyli po upłynięciu jednego miesiąca od daty jego ogłoszenia, to znaczy zamieszczenia w Acta Apostolicae Sedis. Wzorowany jest on na przedwojennym statucie duszpasterstwa wojskowego z 1926 r. oraz na wspominanej wyżej konstytucji apostolskiej.
Zgodnie z normami Statutu, Ordynariat Wojskowy w Polsce z siedzibą w Warszawie zrównany prawnie z diecezją - podobnie jak ona - posiada określoną część ludu Bożego. Stanowią ją:
1) żołnierze zawodowi, ich współmałżonkowie, dzieci, także pełnoletnie, o ile mieszkają w domu rodziców oraz dzieci i krewni zamieszkujący razem z nimi;
2) żołnierze w czynnej służbie wojskowej (niezawodowi), w czasie pełnienia tej służby;
3) pracownicy cywilni, zatrudnieni na stałe w jednostkach (instytucjach) wojskowych oraz w domach prywatnych osób pełniących zawodową służbę wojskową;
4) uczniowie szkół wojskowych;
5) zatrudnieni lub przebywający w szpitalach wojskowych, w domach starców i w podobnych instytucjach wojskowych;
6) członkowie instytutów zakonnych i wierni świeccy zatrudnieni na stałe przez Ordynariusza Polowego lub za jego zgodą.
Wymienieni powyżej wierni należący do Ordynariatu Polowego, pozostają także w ścisłej więzi z Kościołem partykularnym, do którego należą z racji zamieszkania lub obrządku, innymi słowy są oni również wiernymi tej diecezji i tego ordynariusza miejsca, na którego terytorium mieszkają. Koszary oraz inne miejsca przeznaczone dla wojskowych, a znajdujące się w obrębie ordynariatu wojskowego, podlegają – przede wszystkim i z zasady – jurysdykcji ordynariusza wojskowego. Na drugim zaś miejscu, zaznacza się w konstytucji apostolskiej Spirituali militum curae, podlegają one jurysdykcji biskupa diecezjalnego, a mianowicie wówczas, gdy brak ordynariusza wojskowego i jego kapelanów. W takim przypadku tak biskup diecezjalny, jak i proboszcz, korzystają z przysługującego im prawa. Wynika stąd jednoznacznie, iż tam, gdzie brak formalnych struktur duszpasterstwa wojskowego, ordynariuszem własnym oraz proboszczem własnym wojskowych jest biskup diecezji i proboszcz parafii, w których posiadają stałe lub tymczasowe miejsce zamieszkania.
Sprawy wewnętrzne Ordynariatu omawia oraz bardziej szczegółowo porządkuje Instrukcja Biskupa Polowego o strukturze duszpasterskiej Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego z dnia 7 grudnia 1992 r.
Dodać należy, że problematyce opieki duszpasterskiej nad żołnierzami wyznania katolickiego poświęcony jest również artykuł 16 konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzeczypospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r. Zawiera on niemal identyczną regulację prawną omawianego zagadnienia, jak wspomniana już ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej [4].
Usytuowanie Ordynariatu Polowego w resorcie obrony narodowej oraz współpraca organów wojskowych z Ordynariatem Polowym zawarte zostały przedmiotowo w Zarządzeniu nr 72/MON ministra obrony narodowej Piotra Kołodziejczyka z dnia 6 kwietnia 1994 r.. Szczegółowe natomiast zasady współpracy dowódców wojskowych z katolickim duszpasterstwem wojskowym ustalono w Zarządzeniu szefa sztabu generalnego WP nr 32/ORG z dnia 1 czerwca 1994 r.. Podobne Zarządzenia wydali poszczególni dowódcy okręgów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych.
x. kmdr por. Zbigniew Rećko
[1] „Diecezja jest częścią ludu Bożego, powierzoną pasterskiej pieczy biskupa wspomaganego przez prezbiterium, która trwając przy swoim pasterzu i zjednoczona przez niego w Duchu Świętym poprzez Ewangelię i Eucharystię, tworzy Kościół partykularny, w którym jest obecny prawdziwie i działa jeden, święty, katolicki i apostolski Kościół Chrystusowy” (Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. [KPK 1983], kan. 369).
[2] Do Kościołów partykularnych zrównanych prawnie z diecezją KPK 1983, kan. 368 zalicza: prałaturę terytorialną, opactwo terytorialne, wikariat apostolski, prefekturę apostolską, administraturę apostolską erygowaną na stałe.
[3] „Późniejsza ustawa uchyla wcześniejszą lub ją zmienia, jeśli wyraźnie to postanawia albo jest jej wprost przeciwna, albo porządkuje w całości przedmiot dawnej ustawy. Jednakże ustawa powszechna nie zmienia prawa partykularnego lub specjalnego, chyba że co innego jest w prawie wyraźnie zastrzeżone” (KPK 1983, kan. 20).
[4] „Opiekę duszpasterską nad żołnierzami wyznania katolickiego w czynnej służbie wojskowej, w tym również zawodowej, sprawuje w ramach ordynariatu polowego Biskup Polowy zgodnie z prawem kanonicznym i statutem zatwierdzonym przez Stolicę Apostolską w porozumieniu z kompetentnymi władzami Rzeczypospolitej Polskiej” (Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczypospolitą Polską z dnia 28 VII 1993 r., w: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 51 (1998) poz. 318, art. 16, pkt 1).