Zaangażowanie duchowieństwa białostockiego
w latach wojny (1914-1920)
W początkowej fazie I wojny światowej Białystok znajdował się poza terenem działań militarnych, ale w mieście brakowało pracy i żywności. Wobec zwiększającej się liczby osób dotkniętych biedą i cierpieniem społeczeństwo białostockie nie pozostało bierne. Już 8 kwietnia 1915 roku założono Towarzystwo Niesienia Pomocy Ofiarom Wojny, a roli lidera podjął się ks. M. Sarosiek. Była to inicjatywa bardzo potrzebna wiernym pogrążającym się wraz z miastem w wojennym chaosie. Na porządku dziennym zdarzały się liczne grabieże dokonywane przez zdemoralizowanych żołnierzy. Ostatecznie Rosjanie opuścili miasto z 12 na 13 sierpnia. Na terenie miasta powołano Komitet Obywatelski i milicję mającą bronić mieszkańców Białegostoku przed rabusiami. Na czele komitetu stanął ks. Antoni Songajłło (urodzony w roku 1867, wyświęcony w 1890 roku).
Po wkroczeniu wojsk niemieckich w prywatnym mieszkaniu A. Srzedzińskiej odbyło się poufne spotkanie "celem budzenia ducha polskiego" i powołania szkoły polskiej. Wśród zebranych obecni byli przedstawiciele duchowieństwa: ks. A. Songajłło i ks. S. Hałko. Ten ostatni udał się do Warszawy na rozmowy z Główną Radą Opiekuńczą i przy pomocy ks. Jana Gralewskiego zaczął organizować personel nauczycielski w powstającym gimnazjum realnym.
W dniu 29 listopada (w rocznicę wybuchu Powstania Listopadowego) "w lokalu byłej szkoły handlowej (...) na czele nielicznej garstki chłopców i dziewczynek stanął założyciel gimnazjum, ks. dr Stanisław Hałko". W rzeczywistości w budynku przy ulicy Warszawskiej powstały dwa gimnazja realne: męskie i żeńskie. W nowo powstałych szkołach naukę rozpoczęła młodzież polska wyznania rzymskokatolickiego oraz niewielkiej grupy ewangelików przyznających się do korzeni polskich. W 1916 roku powstał tajny Związek Nauczycieli Szkół Elementarnych, którego przewodniczącym został M. Matoszko. To dzięki temu związkowi wprowadzono strajk szkolny przeciwko wprowadzaniu w niższych klasach obowiązkowej nauki języka niemieckiego. Od lipca 1917 roku do 1919 roku prezesem Towarzystwa Szkół Polskich w Białymstoku był Witold Bajenkiewicz, a kuratorem ks. Antoni Songajłło.
W gimnazjum realnym potajemnie działały drużyny skautowe, które popierał ks. Hałko. Mimo początkowej liberalnej postawy zaborców, władze niemieckie zaczęły podejrzewać grono nauczycielskie o sprzyjanie młodzieży i ich działaniom niepodległościowym. W tym też czasie zaczęły się aresztowania wśród władz szkolnych i harcerskich. Podejrzenia okupantów niemieckich wobec skautów w gimnazjum przybrały na sile w maju 1916 roku. Dwukrotnie aresztowano dyrektora ks. Stanisława Hałko. W lipcu 1916 roku uznano księdza za "niebezpiecznego pedagoga i Polaka" i zesłano do Niemiec, gdzie przebywał do końca wojny.
Nowy dyrektor J. Zmitrowicz oraz prefekt szkolny ks. P. Piekarski kontynuowali działalność patriotyczną. Pod pozorem organizacji wycieczek szkolnych urządzali konspiracyjne zbiórki ucząc postawy patriotycznej i zasad musztry. 19 czerwca 1917 roku zdecydowano się utworzyć Komendę Skautową. W jej składzie znalazł się wspomniany już ks. Paweł Piekarski (który miał pełnić funkcję sekretarza) oraz prefekt szkoły elementarnej ks. Stanisław Marcinkowski, który został inspektorem odpowiedzialnym za harcerzy.
19 lutego 1919 roku do Białegostoku wkroczyły oddziały wojska polskiego. Niestety radość z odzyskanej wolności trwała bardzo krótko. Z chwilą wybuchu wojny polsko-bolszewickiej, Rada Obrony Państwa wezwała wszystkich do obrony tak niedawno zdobytej niepodległości. 13 lipca 1920 roku skierowano do wszystkich Chorągwi rozkaz mobilizacyjny. Naczelne Dowództwo Ekspozytury I Oddziału zorganizowało w budynku gimnazjum im. Z. Augusta punkt poboru do wojska. W sumie do armii ochotniczej zgłosiło się około 120 wychowanków gimnazjum i pod dowództwem ks. S. Marcinkowskiego, komendanta harcerskiego. Zostali oni wcieleni do 201 pp. Białostoczanie przybyli do oddziału prosto z obozu letniego w Podlasku pod Grajewem. 7 lipca 1920 roku w białostockiej farze otrzymali błogosławieństwo i żegnani przez mieszkańców miasta wyruszyli na wojnę. Chrzest bojowy drużyna gimnazjalna otrzymała w bitwie z Rosjanami pod Surażem nad Narwią. Po bitwie warszawskiej uczniowie pozostali nadal w armii, gdzie pod dowództwem gen. Żeligowskiego walczyli o Wilno. Po zdobyciu Wilna wrócili do Białegostoku.
W oswobodzonym Białymstoku, dzięki wysiłkom ks. S. Hałko i J. Zmitrowicza, upaństwowiono dotychczasowe placówki oświatowe. Ksiądz Hałko wspierał nadal ruch harcerski i w dużej mierze dzięki jego zaangażowaniu ta organizacja stała się bardzo popularna wśród młodzieży gimnazjalnej. Za pośrednictwem nauczycieli gromadzono literaturę skautową, organizowano zbiórki, Koła Przyjaciół Harcerstwa, organizowano wycieczki krajoznawcze, spełniano dobre uczynki.
Z dniem 1 września 1920 roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego mianowało ks. Hałko dyrektorem Gimnazjum Państwowego im. Króla Zygmunta Augusta, w którym nauczał historii i języka polskiego. Był też jednym z czołowych działaczy politycznych na ziemi podlaskiej. W czerwcu 1919 roku stanął do wyborów do Sejmu Ustawodawczego otrzymując mandat poselski. Należał do komisji oświatowej oraz spraw zagranicznych.
Kiedy 11 listopada zgromadzimy się w kościołach i w miejscach pamięci, wspomnijmy tych bohaterskich kapłanów, którzy na różnych frontach z karabinem w ręku, przy tablicy w szkole czy kotle zupy dla biednych dali dowód umiłowania Boga i Ojczyzny.
ks. Aleksander Dobroński, W służbie Miłosierdzia nr 11/2006
Ksiądz dr Stanisław Hałko (1884 - 1943)
Do najwybitniejszych postaci wśród białostoczan, którzy wskrzesili polską oświatę na początku XX wieku należy ks. dr Stanisław Hałko wikariusz parafii farnej w Białymstoku.
Urodził się 24 grudnia 1884 roku we wsi Miżany, powiat Oszmiana na Wileńszczyźnie. Dzieciństwo jego upływało w atmosferze nasilonego ucisku rusyfikacyjnego, a także wśród wspomnień o tych, którzy oddali swe życie w walce z przemocą caratu. Szkoły rosyjskie, w których uczył się, pogłębiły w młodym Stanisławie zainteresowanie polskością i katolicyzmem. Z ogromnym entuzjazmem czytał dzieła Henryka Sienkiewicza, Adama Mickiewicza. W trudnych warunkach patriotycznej konspiracji kształtował swą osobowość.
W 1904 roku ukończył szkołę średnią w Wilnie i uzyskał świadectwo maturalne, następnie został przyjęty do Wyższego Seminarium Duchownego. Znalazł się w grupie wileńskich alumnów, którzy zmieścili się w limicie osób dopuszczonych do nauki decyzją władz carskich. Nauka pochłonęła go całkowicie, uczestniczył w kółkach oświatowych, w których w sposób konspiracyjny pogłębiał wiedzę z zakresu najnowszych nauk.
W 1908 roku ukończył naukę w seminarium i podjął decyzję o dalszych studiach. Już w październiku tegoż roku, mimo utrudnień carskich, rozpoczął studia na wydziale teologicznym Uniwersytetu w Innsbrucku w Austrii. Wkrótce dla pogłębienia swoich humanistycznych zainteresowań przeniósł się na studia w Uniwersytecie we Fryburgu w Szwajcarii. Uwieńczeniem tych studiów była praca doktorska nt. „Rycheza, królowa Polski”. Doskonalił również znajomość języków francuskiego i niemieckiego.
W 1913 roku ks. St. Hałko powrócił do rodzinnych stron. Ówczesny administrator diecezji wileńskiej, ks. Kazimierz Michalkiewicz skierował go do pracy w parafii farnej w Białymstoku. Powierzył mu także zadanie prowadzenia duszpasterstwa katolickiego dla ludności francuskiej i niemieckiej, która tworzyła swoistą kolonię narodowościową.
W tym okresie w środowisku białostockim polska inteligencja, mieszczanie podjęli inicjatywę zorganizowania polskiego szkolnictwa. Dotychczas rozwijały się tylko tajne komplety będące namiastką polskich szkółek.. Utworzono Towarzystwo Pomocy Szkołom Polskim. Już 6 listopada 1915 roku utworzono w prywatnym domu szkołę elementarną i podjęto próby zorganizowania szkoły średniej. Uzyskano zgodę władz niemieckich, które wtedy okupowały miasto (okres I wojny światowej).
W dniu 29 listopada 1915 roku – w rocznicę wybuchu powstania listopadowego – zostało otwarte Polskie Gimnazjum Realne. Była to pierwsza, po 120 latach niewoli zaborców, w Białymstoku szkoła średnia. Na dyrektora tej szkoły białostoczanie wybrali najbardziej chyba wykształconego wówczas Polaka – ks. dr Stanisława Hałkę. Młody, 31-letni kapłan, podjął energiczne działania. Szybko nawiązał kontakty z Główną Radą Opiekuńczą w Warszawie. Uzyskał poparcie księdza Jana Gralewskiego – znanego pedagoga i organizatora polskiego szkolnictwa, zaangażował personel nauczycielski, gromadził polskie książki, poszukiwał koniecznych funduszy.
W pierwszym roku nauki zgromadziło się w szkole ponad 250 dziewcząt i chłopców. Do pracy zatrudnił 12 nauczycieli. Zwracał wielką uwagę na wychowanie młodzieży w duchu polskim. Każda klasa miała swojego nauczyciela – wychowawcę. Ksiądz Dyrektor uważał, że w ten sposób będzie pełniejsze rozpoznanie sytuacji wychowawczej, warunków życia uczniów. Szkoła składała się z dwóch części – gimnazjum męskiego, którym kierował sam dyrektor i gimnazjum żeńskiego z przełożoną Marią Kością. W środowisku szkolnym rozpoczął działalność białostocki skauting, który od 1913 roku prowadził pracę konspiracyjną. Była to jedyna patriotyczna organizacja młodzieży, która wkrótce przekształciła się w Związek Harcerstwa Polskiego. Dyrektor był jej wielkim propagatorem.
Gimnazjum bardzo szybko stało się centralnym ośrodkiem oświaty polskiej w Białymstoku – nauka w języku polskim, nauczyciele – Polacy, biblioteka szkolna z polską literaturą, polski związek młodzieży (ZHP). Były to niewątpliwe sukcesy Dyrektora tej szkoły, ale także nauczycieli pracujących pod jego kierownictwem. Ożywienie patriotyczne wśród młodzieży i nauczycieli rozszerzało się także na społeczeństwo miejskie i okolice. Wzbudzało ono podejrzenia wśród niemieckich okupantów. Księdza Dyrektora oskarżono jako „niebezpiecznego pedagoga i Polaka”. W lipcu 1916 roku aresztowano i wojskowy sąd niemiecki skierował do obozów jenieckich, najpierw w Bytowie, Celle-Schloss koło Hannoweru i w Czersku. Ksiądz Hałko do Białegostoku wrócił pod koniec listopada 1918 roku i od razu włączył się do pracy z młodzieżą.
Po uwolnieniu miasta spod okupacji niemieckiej 19 lutego 1919 roku, ks. Dyrektor dalej wspierał swoją szkołę, a także brał czynny udział w zorganizowaniu polskiego życia społecznego. Związał się z narodowym chrześcijańskim ruchem robotniczym i stał się jego czołowym przedstawicielem na ziemi białostockiej. W uznaniu jego zasług społeczeństwo białostockie w wyborach do Sejmu Ustawodawczego w czerwcu 1919 roku wybrało ks. St. Hałkę na posła w okręgu nr 33 obejmującym powiaty białostocki i sokólski. Bardzo aktywnie włączył się do prac parlamentarnych, był członkiem komisji oświatowej i komisji spraw zagranicznych.
Od 7 grudnia 1919 roku był członkiem Narodowego Chrześcijańskiego Klubu Robotniczego. Wśród jego wystąpień sejmowych doniosły był głos 22 lipca 1919 roku w sprawie przyłączenia do odradzającego się państwa polskiego ziem wschodnich, zwłaszcza Białostocczyzny. Zgłaszane przez niego rezolucje w tej sprawie zostały w Sejmie uchwalone większością głosów. Jego działania polityczne przyczyniły się do upaństwowienia szkół średnich na wschodnich obszarach, a także podniesienia w nich poziomu nauczania.
Już 20 września 1919 roku gimnazjum męskie upaństwowiono i nadano mu nazwę: Państwowe Gimnazjum im. Króla Zygmunta Augusta. Ksiądz St. Hałko otrzymał od władz oświatowych w Warszawie mianowanie na dyrektora szkoły. Gimnazjum umieszczono w starym gmachu szkolnym przy ul. Kościelnej 9, róg Warszawskiej 8. W tym samym okresie upaństwowiono także gimnazjum żeńskie, które otrzymało nazwę: Państwowe Gimnazjum im. Księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej i otrzymało gmach przy ul. Mickiewicza 1.
Dzięki ofiarnej pracy ks. St. Hałki białostockie szkolnictwo osiągnęło taki sam, jak w całej odradzającej się Polsce, poziom organizacyjny. W Białymstoku były dwie szkoły średnie (męska i żeńska) oraz kilka szkół elementarnych (powszechnych).
Pokojową odbudowę szkolnictwa przerwała agresja bolszewicka w 1920 roku Ponad 100 uczniów poszło na wojnę w szeregach polskich oddziałów. Pod komendą nauczyciela, ks. St. Marcinkowskiego, wyruszyli na obronę Warszawy, a ks. Dyrektor udzielił im specjalnego błogosławieństwa i wkrótce przybył do Warszawy. Po wojnie rozpoczął się codzienny trud pracy i nauki w państwowym gimnazjum. Do szkoły zgłaszało się coraz więcej uczniów. Ksiądz Dyrektor podjął wtedy decyzję o utworzeniu od stycznia 1924 roku oddziałów równoległych pod nazwą Filia w gmachu przy ul. Warszawskiej 63. Stały się one wkrótce podstawą do utworzenia nowego gimnazjum męskiego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego.
Jako dyrektor wykazał wybitne zdolności administracyjne. Dzięki jego inicjatywie, poparciu rodziców uczącej się młodzieży oraz subsydiom władz państwowych rozbudowano gmach wzdłuż ulicy Kościelnej. Urządzono tam dużą, przepiękną aulę na piętrze, a na parterze pracownie naukowe, zwiększono zbiory biblioteczne. Odnowiono także elewację zewnętrzną tworząc elementy stylu neoklasycznego (kolumnada, portal).
Ksiądz St. Hałko zwracał wielką uwagę na wychowanie młodzieży, jej społeczne zaangażowanie. W szkole działała „Samopomoc Uczniowska”, prowadzono pracę samokształceniową. Powszechne uznanie zdobyła II Białostocka Drużyna Harcerzy im. Adama Mickiewicza, a także teatr szkolny, orkiestra dęta i symfoniczna. Dużą popularnością cieszył się „Głos Uczniowski”, miesięcznik młodzieży gimnazjalnej ukazujący się od listopada 1921 roku. Ważnym wydarzeniem w dziejach szkoły było poświęcenie sztandaru szkolnego i odsłonięcie tablicy ku czci nauczycieli i uczniów gimnazjum poległych w obronie Ojczyzny. Uroczystość zorganizowano w 10-lecie niepodległości – 8 grudnia 1928 roku.
Uczniowie w gmachu gimnazjalnym mieli kaplicę rzymskokatolicką, w której stale przechowywany był Najświętszy Sakrament. W niedziele i święta gromadziła się tu młodzież na Mszę św. Chór szkolny, czy sama młodzież, przy akompaniamencie fisharmonii wykonywała pieśni religijne. Wielkie znaczenie w tym procesie dydaktyczno-wychowawczym szkoły odgrywali nauczyciele. Ksiądz Dyrektor starał się, by oni reprezentowali nie tylko należyty poziom naukowy w swej specjalności, zaangażowanie społeczne i wychowawcze, ale także wysoką wartość moralną. Wybitną cechą jego charakteru była ufność w dobroć drugiego człowieka.
W latach 30. wprowadził do szkoły zmiany wynikające z nowej reformy ministra J. Jędrzejewicza. Gimnazjum było doskonale przygotowane do nowych zadań naukowych, wychowawczych i szerzenia nowej polskiej dydaktyki. Organizował konferencje naukowe dla innych nauczycieli. Szkoła uzyskała status liceum. Ksiądz Dyrektor cieszył się wielkim szacunkiem wśród społeczeństwa białostockiego. Wyrazem tego był jego jubileusz 25-lecia kapłaństwa obchodzony uroczyście w dn. 4 czerwca 1933 roku. Ufundowano wówczas „stypendium imieniem księdza Dyrektora St. Hałki dla młodzieży, aby przekazać przyszłym pokoleniom pamięć o zasługach wychowawczych i organizatorskich tego wielkiego przyjaciela i opiekuna młodzieży”. Władze państwowe w dowód uznania przyznały Złoty Krzyż Zasługi.
Wybuch II wojny światowej przerwał działalność ks. Dyrektora. Jeszcze do listopada 1939 roku kierował on swoją szkołą. Był przesłuchiwany przez NKWD. Władze radzieckie zlikwidowały szkołę, a ksiądz musiał ukrywać się. 27 grudnia 1939 roku potajemnie wyjechał z Białegostoku do Warszawy. Tam włączył się do konspiracyjnej działalności pod nazwiskiem Stefan Halicki. W sierpniu 1941 roku przybył do Białegostoku w celu organizowania tajnego nauczania. Zwrócił się także z prośbą o odbudowę zniszczonej części gmachu szkoły.
W Warszawie został aresztowany przez gestapo. Był więziony na Pawiaku, potem w Stutthofie, a następnie w Oświęcimiu, gdzie zmarł w 1943 roku. Pozostał w pamięci jako wybitny kapłan Kościoła katolickiego, wychowawca młodzieży, orędownik polskiego szkolnictwa na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej.
Jan Dworakowski, W służbie Miłosierdzia nr 1/2010