Menu

Białostocki Cmentarz Wojskowy

 

     W chwili wybuchu I Wojny Światowej na terenie dzisiejszego stadionu lekkoatletycznego przy ul. 11 Listopada oraz tamtejszych hal sportowych były zlokalizowane carskie koszary. W ich pobliżu w miejscu, gdzie dzisiaj jest rozgłośnia Polskiego Radia przy ul. Świerkowej, został zosrganizowany prowizoryczny cmentarzyk w którym  chowano zmarłych w wyniku odniesionych ran żołnierzy rosyjskich. W następstwie działań frontowych i wyparcia z Białegostoku Rosjan w 1915 r. do miasta i koszar wkroczyli Niemcy. Również założyli tam swój szpital. Zmarłych w nim żołnierzy grzebali w założonym wcześniej przez Rosjan cmentarzu. A po odzyskaniu niepodległości przez Białystok w lutym 1919 r. szpital wojskowy został przejęty przez władze polskie. Na początku 1920 roku nasi lekarze wojskowi założyli nowy cmentarz na skraju Parku Zwierzynieckiego przy ul. 11 Listopada, żeby groby polskich żołnierzy nie znajdowały się obok niemieckich i rosyjskich.

     W marcu 1920 r. zaprzestano grzebania zmarłych żołnierzy i jeńców na przyszpitalnym cmentarzu z I Wojny Światowej, a ich zwłoki przeniesiono do dwóch wspólnych mogił na nowym cmentarz w Parku Zwierzynieckim. Pogrzebano tam również wielu poległych w sierpniu i wrześniu 1920 r. W 1921 r. opiekę nad cmentarzem objął Urząd Opieki nad Grobami Wojennymi, a w latach późniejszych sprawowało ją Towarzystwo Opieki nad Grobami Bohaterów. W ramach prowadzonej akcji porządkowania mogił i cmentarzy wojennych przenoszono tu szczątki żołnierzy pochowanych dotychczas w tymczasowych mogiłach w okolicach Białegostoku. Według spisu wykonanego na podstawie ksiąg metrykalnych z lat 1919-1924 na cmentarzu wojskowym znajdowało się 789 mogił, w których pochowano 870 żołnierzy (w tym 87 jeńców rosyjskich) i 1 osobę cywilną. Wśród nich było 468 katolików, 273 prawosławnych, 4 protestantów i 13 żydów. Na mogiłach ustawiono drewniane krzyże, które w latach trzydziestych wymieniono na betonowe. Część nagrobków ufundowały rodziny poległych. 

     Dnia 1 VIII 1926 r. na cmentarz uroczyście przeniesiono szczątki 16 żołnierzy WP spoczywające dotychczas w pobliżu cmentarza żydowskiego. Kolejne prochy bohaterów spoczęły na cmentarzu w niedzielę 21 VIII 1927 r. kiedy to pochowano tu szczątki trzech żołnierzy, ekshumowane z przydrożnych rowów w Niewodnicy.

     W listopadzie 1931 r. w Białostockim Zarządzie Wojewódzkim Towarzystwa Opieki na Grobami Bohaterów zrodził się pomysł wzniesienia na cmentarzu monumentalnego pomnika ku pamięci wszystkich nieznanych bohaterów walk o niepodległość. Idea ta przybrała realne kształty w roku następnym. W dniu 10 XI 1932 r. dokonano odsłonięcia pomnika - ołtarza. Jego poświęcenia dokonał dziekan białostocki ks. Aleksander Chodyko. Pomnik przybrał formę czworobocznego słupa zwężającego się ku górze, na każdym zaś boku umieszczono biegnący przez całą jego długość krzyż jakby wyrastający ze znajdującego się u jego stóp ołtarza. U podstawy ściany głównej znajduje się krzyż orderu wojennego Virtuti Militari oraz złocony napis „cześć poległym”. Autorem pomnika był inż. Jarosław Girin (jest on również projektantem gmach Teatru Dramatycznego w Białymstoku). Usytuowany w centrum cmentarza przetrwał do dnia dzisiejszego. Dzień wspomnianej uroczystości był chyba jednym z najbardziej uroczystych dni w historii cmentarza wojskowego w Białymstoku. Tak wcześniej, jak i później do wybuchu II wojny światowej, cmentarz ożywał 2 XI w Dzień Zaduszny, kiedy to na cmentarzu odprawiana była – najczęściej przez kapelana wojskowego – uroczysta Msza  Święta w intencji wszystkich obrońców ojczyzny, a w szczególności tych pochowanych na cmentarzu w Zwierzyńcu.

     W okresie II wojny światowej część nagrobków uległa zniszczeniu. W ich miejsce pochowano żołnierzy Armii Czerwonej i Wojska Polskiego poległych i zmarłych w latach 1939-1949. Na cmentarzu miejsce ostatniego spoczynku znalazły także osoby zasłużone dla  nowej, „ludowej władzy”. Ostatnie pochówki pochodzą z 1952 roku. Najstarszym rangą żołnierzem polskim pochowanym na cmentarzu wojskowym jest podpułkownik Lucjan Kędzierski, dowódca 14 Pułku Artylerii Polowej Wielkopolskiej (dawny 3 Pułk Artylerii Lekkiej Wielkopolskiej), który zmarł (z ran odniesionych w  bitwie pod Mińskiem) w szpitalu wojskowym w Białymstoku 16 VIII 1920 r.

     W głównej alei cmentarza, na lewo od pomnika znajdują się dwie płyty poświecone nieznanym żołnierzom poległym za ojczyznę. Pierwsza wykonana jest z białego marmuru i opatrzona napisem: NIEZNANEMU ŻOŁNIERZOWI  WOLNA POLSKA 1914-1920. Jej historia jest dość niezwykła. W 1924 r. na Placu Saskim w Warszawie odsłonięto Grób Nieznanego Żołnierza na którym spoczywała granitowa płyta ze stosowną sentencją. Stało się to inspiracją do tajemniczego pojawiania się jej odpowiedników w różnych miastach Polski, przy czym ofiarodawcy byli anonimowi. Podobna sytuacja miała miejsce także w Białymstoku. Wzmiankowana płyta została pozostawiona w nocy z 7 na 8 sierpnia 1925 r. na skraju lasku zwierzynieckiego. 15 VIII 1925 roku w trakcie uroczystych obchodów święta Wojska Polskiego Płytę Nieznanego Żołnierza umieszczono na betonowym cokole na Rynku Kościuszki u zbiegu ulic Supraskiej i Lipowej. Pozostawała tam do wybuchu II wojny światowej. We wrześniu 1939 r. zdjęto ją z cokołu i ukryto na terenie cmentarza w Zwierzyńcu. W miejscu, w którym obecnie się znajduje została ustawiona w 70 rocznicę Odzyskania Niepodległości, w roku 1988. Druga z tablic ufundowana przez społeczeństwo Białegostoku w 1989 r. (w 50 rocznicę wybuchu II wojny światowej) upamiętnia nieznanych żołnierzy poległych w latach 1939-1945. W jej centrum znajduje się przedwojenny orzeł wojskowy.

 

Urszula Kraśnicka-Zajdler, „Cmentarz wojskowy w Zwierzyńcu” w "Pomniki Niepodległości" (2008)

Wojciech Brański, „Cmentarz wojskowy w Zwierzyńcu”, ZSG.bialystok.pl

fot. Grzegorz Kossakowski, Ciekawepodlasie.pl; fot. Agnieszka Czarkowska, Radio.bialystok.pl

 

Posłuchaj audycji Polskiego Radia Białystok:

"Bezimienni" - reportaż Agnieszki Czarkowskiej

Na białostockim cmentarzu wojskowym spoczywa jeden z żołnierzy załogi obrońców Westerplatte. Niedługo po wojnie, w 1951 roku, jako funkcjonariusz SOK zginął tragicznie podczas próby rozbrojenia.


Fragment planu Białegostoku z 1935 roku


Niemiecki cmentarz wojskowy z 1915 roku

     Powstały w 1915 roku, przy obecnej ul. Świerkowej, niemiecki cmentarz wojskowy krył mogiły nie tylko żołnierzy niemieckich ale i rosyjskich, którzy zginęli lub zmarli w wyniku odniesionych ran w czasie I wojny światowej. Pierwsze pochówki w tym miejscu miały miejsce przed sierpniem 1915 r., kiedy Rosjanie utworzyli tu tymczasowy cmentarz. Po zajęciu Białegostoku, Niemcy otoczyli teren wałem ziemnym, a od strony szosy zbudowali bramę o grubych kamiennych słupach i drewnianym daszku. Nad bramie umieszczono napis: „NIC WIĘKSZEGO CZŁOWIEK NIE MOŻE DAĆ INNYM, JAK WŁASNE ŻYCIE”.

     Po prawej stronie głównej alei grzebano żołnierzy niemieckich, po lewej zaś stronie żołnierzy armii rosyjskiej. Groby rozmieszczano w rzędach po 15 grobów w kwaterze niemieckiej i po 10 grobów w kwaterze rosyjskiej. Na większości niemieckich mogił stały krzyże z danymi pochowanych żołnierzy. W okresie okupacji niemieckiej Białegostoku pochowano na nim około 375 żołnierzy armii niemieckiej i 280 armii rosyjskiej.

     W 1917 r. Niemcy zbudowali na cmentarzu mauzoleum. Był tam umieszczony napis: „TUTAJ SPOCZYWAJĄ NIEMIECCY I ROSYJSCY ŻOŁNIERZE, KTÓRZY ZGINĘLI ZA OJCZYZNĘ W LATACH 1915, 1916, 1917”. W późniejszym już okresie, w tylnej części cmentarza, pochowano także kilku żołnierzy polskich.

     W okresie II wojny światowej w latach 1941-1944 na powiększonym wówczas cmentarz ponownie chowani byli żołnierze niemieccy oraz funkcjoinariusze żandarmerii i innych formacji policyjnych III Rzeszy, a więc osoby, które z dużym prawdopodobieństwem uczestniczyły w zbrodniach wojennych na mieszkańcach regionu.

     Po II wojnie światowej w latach 1944-1947 cmentarz był wykorzystywany przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa do pochówków żołnierzy i działaczy polskiego podziemia niepodległościowego straconych w więzieniu białostockim na mocy wyroków śmierci ówczesnych sądów. Być może chowano tam także żołnierzy wyklętych zabitych w obławach na partyzanckie oddziały, ale co do tego nie ma pewności.  Niemiecki cmentarz wojskowy w Zwierzyńcu został zdewastowany w latach 1944-1945 przez żołnierzy Armii Czerwonej, a przez następne 25 lat zarastał całkowicie opuszczony i zaniedbany. W latach sześćdziesiątych XX w. działkę na której była usytuowana nekropolia przeznaczono pod budowę siedziby Polskiego Radia Białystok, ale prac budowlanych nie poprzedzono ekshumacją mogił. Podczas kopania fundamentów rozgłośni radiowej znajdowane szczątki wywożono w nieznane miejsce. Częściowej ekshumacji dokonano dopiero w 2002 roku.

 

Ciekawepodlasie.pl / Rowery.olsztyn.pl

Mauzoleum zbudowane w 1917 w centralnej części cmentarza

Zegar

Święta

Wtorek, I Tydzień Adwentu
Rok C, I
Wspomnienie św. Franciszka Ksawerego, prezb.

Licznik

Liczba wyświetleń strony:
19821